Felietony
(publikowane w Magazynie Fotograficznym, materiałach Ogólnopolskich Warsztatów Fotograficznych - Broniszów, fotoManii)
prawa autorskie obowiązują!
Znaczek to wersja ilustrowana felietonu.

1/Dlaczego warto zbierać stare fotografie czyli jak zostać utopcem ?
2/Szkic do artykułu o historii stereofotografii lub "w stronę trzeciego wymiaru"
3/ "Fotografia rzemieślnicza na Śląsku XIX/XX w." w Galerii "Ciasna" w Jastrzębiu (VI-VIII. 2000).
4/ Przy rogatce, we własnym namiocie...
5/ Zakład fotograficzny rodziny Tschentscherów w Chorzowie.
6/ Jak to na wojence ładnie czyli słów kilka o początkach fotografii wojennej.
7/ Kobiece ciało to nie jest grecka waza czyli początek aktu lub akt początku fotografii.
8/Kolekcja czy zbiór - słów kilka tyczących zbieractwa wszelkiego, a fotografom też mogących się przydać.
9/Sfery magiczne fotografii czyli nasza mała nieśmiertelność.
10/ O dwóch takich, co fotografowali.
11/ Fotografia w seansach mediumicznych XIX wieku.
12/ Sukcesorzy - hobby czy uwarunkowanie genetyczne?.

Dlaczego warto zbierać stare fotografie czyli jak zostać utopcem ?
Pisane trochę wbrew własnym interesom.

Stare zdjęcia nie są jeszcze w Polsce uważane za dzieła sztuki i, chociaż wywóz ich za granicę nie jest zgodny z prawem, nie można ich jeszcze zobaczyć w Domach Aukcyjnych lecz tylko w niektórych antykwariatach i na targach staroci. Niedługo się to jednak zmieni i wtedy zaczniemy się zastanawiać dlaczego dotychczas nie kupowaliśmy ich. I dlaczego pozwoliliśmy, żeby po śmierci Cioci, Dziadka, Stryjenki, Sąsiada (niepotrzebne skreślić) wszystkie Ich "szpargały", razem ze zdjęciami oczywiście, bo przecież nikt tych ludzi już nie znał, znalazły się na makulaturze, a może nawet na śmietniku - przecież nikt teraz nie zbiera makulatury.
A strata będzie nieodwracalna.
Fotografie, jako medium powtarzalne, nie były długo uważane za dzieła sztuki, które muszą przecież być jednostkowe. Dopiero nie tak dawno zaczęto je za takie uważać, ale... Ale muszą to być zdjęcia wykonane przez znanego (to znaczy "upublicznionego" przez prasę i literaturę specjalistyczną) fotografa. I muszą jeszcze mieć Przymiotnik. Zdjęcie z Jedynie Słusznym Przymiotnikiem to "FOTOGRAFIA ARTYSTYCZNA". Istnieje jeszcze dopuszczalny przymiotnik "reportażowa", a "fotografia rzemieślnicza" deprecjonuje całkiem zdjęcie w oczach (i portfelu) kupującego. Dla mnie jest to duży plus, bo zbieram właśnie zdjęcia rzemieślnicze.
Jest kilka powodów, dla których można i trzeba takie zdjęcia zbierać, a równocześnie sposobów na usprawiedliwienie dodatkowych wydatków przed rodziną. .
Do niektórych - racjonalistów - najbardziej przemówi to, że za czas jakiś nie będzie ich już na rynku na skutek generalnych porządków w szufladach, zwiększenia się mobilności ludności, a tym samym ograniczenia koniecznego bagażu i , co można już od pewnego czasu zaobserwować, "powrotu do korzeni". Czyli: co nie zostanie wyrzucone - będzie skrzętnie przechowywane w rodowych szkatułach na zasadzie "portretu przodka".
Do innych - estetów - nie tylko niezaprzeczalne piękno fotografii, ale też grafika znajdująca się na rewersach zdjęć, a do historyków duży ładunek informacji o architekturze, strojach i obyczajach wieku fin de sieclu, czy szalonych lat dwudziestych.
A jeżeli już zdecydujemy się zbierać to powstaje problem jakie fotografie zbierać, bo zacząć można od gromadzenia wszystkiego, ale po jakimś czasie trzeba zdecydować się na specjalizację. Można zbierać tematycznie i tu przykładowo - militaryści i pacyfiści mogą zbierać zdjęcia wojskowych, bardzo malownicze ze względu na mundury i pamięć o Szwejku;.
- monarchiści osoby związane z dworami panującymi (a było ich w tamtych czasach znacznie więcej niż obecnie!);.
- turyści zdjęcia krajoznawcze, a zwłaszcza stereofotografie i pamiątki z wyjazdów do wód;.
- lekarze i hipochondrycy na starych zdjęciach znajdą szpitale i kurorty, a nawet zamiłowani górnicy, sklepikarze i cykliści wybiorą coś dla siebie.
Można poświęcić swój czas i pieniądze na kompletowanie fotografii z podróży sentymentalnych do miejsc dzieciństwa naszych przodków, można zbierać portrety dam (lub panów w zależności od upodobania), artystów znanych i tych o których dawno już zapomniano, a nawet akty, bo nagie ciało fotografowano od samego zarania fotografii.
Pamiętajmy też o tym, że pomimo wieku XXI, internetu, fotolabów i innych osiągnięć świat zmienia się w globalną, ale jednak wioskę i, gdzieś w głębi, w każdym jeszcze tkwi przekonanie, że fotografia oprócz zatrzymania obrazu zatrzymuje też część duszy. Więc jak utopce z czeskich bajek w porcelanowych kubkach zbierajmy ułamki duszyczek na zdjęciach.
A kiedy po latach wyrzeczeń i pozostawieniu w swych zbiorach dużego kawałka serca i wszystkich zaskórniaków pójdziemy na spotkanie z autorami tych zdjęć rodzina z ulgą spakuje je do pudeł po margarynie i złoży w piwnicy, albo przekaże do muzeum (gdzie też znajdą się w piwnicy). Może jednak będą miały szczęście i znajdą następnego pasjonata?.
.
Ilustracje:
1 - Król Karol i królowa Zyta - Węgry - fot. i wyd. Schuhmann.
2 - fot. Ludwig Holl /Mergentheim.
3 - ? (Wschodnia Galicja) ok. 1930 - fot. Marian Weber (amator) /Lwów.
4 - 23.11.1914 - fot. H. Schmidt /Darmstadt.
5 - zdjęcie z rewii w Folies Bergere Paryż 1937 rok - autor nieznany.
6 - Helena Modrzejewska - fot. Wesenberg & Co. /St. Petersburg.

Szkic do artykułu o historii stereofotografii lub "w stronę trzeciego wymiaru".

Fotografia jeszcze na dobre nie wyszła z pieluch, a już chciało się czegoś więcej niż tylko jak najlepszego odwzorowania rzeczywistości na płaszczyźnie płytki dagerotypu czy odbitki papierowej. Zaczęły się próby dotarcia do trzeciego wymiaru. Powstała stereofotografia.
Pierwsze zdjęcia stereoskopowe czyli stereopary wykonano jeszcze w technice dagerotypu przy użyciu dwu aparatów fotograficznych już ok. 1844 roku (wszelkie datowanie w prapoczątkach fotografii jest trudne, nawet rok wynalezienia fotografii jest przecież tylko umowny), ale dopiero wejście mokrej płyty, a z nią powtarzalności zdjęcia i ciągłe unowocześnianie, a tym samym upraszczanie techniki, technologii i chemii w fotografii spowodowało rozwój stereofotografii.
Na czym to polega? W skrócie - widzenie dwuoczne, przy usytuowaniu tychże w jednej płaszczyźnie, a w pewnej odległości od siebie powoduje, że obrazy z oka lewego i prawego "nakładając się" na siebie w mózgu człowieka dają wrażenie trójwymiarowości. To samo wrażenie uzyskujemy oglądając dwa płaskie obrazy tego samego przedmiotu w ten sposób, że oko prawe widzi wyłącznie obraz prawy, a lewe - lewy. Obrazy te (rysunki lub fotografie) muszą być wykonane tak, jakbyśmy widzieli przedmiot poszczególnymi oczami. W fotografii warunek ten spełniony jest, gdy osie optyczne dwu aparatów lub obiektywów jednego stereoaparatu są do siebie równoległe, a odległość między nimi wynosi 6 - 7 cm. Stereoparę można też wykonać nawet jednym aparatem przesuwając go prostopadle do osi optycznej o tę odległość (pseudostereopara). Zdjęcia muszą być naświetlone tak samo, przeto musi być zsynchronizowana migawka w aparatach dwuobiektywowych. Szerokość wykonanego obrazu fotograficznego również nie powinna przekraczać 6,5cm.
Jeden z pierwszych aparatów dwuobiektywowych specjalnie dla tych celów wykonano w 1853 roku w Anglii, ale już cztery lata wcześniej szkocki fizyk sir Dawid Brewster skonstruował stereoskop. Potem, na przełomie lat pięćdziesiątych XIX wieku, wybuchła prawdziwa epidemia stereofotografii. Na miliony liczono wyprodukowane stereoskopy i specjalne aparaty fotograficzne. A robiono je w wielu krajach, także w Polsce w firmie FOS produkowano w 1904 roku aparat "Stereotres" na płyty szklane 6x13 cm z trzema obiektywami - dwoma zdjęciowymi i celowniczym.
Do oglądania wykonanych zdjęć służyły stereoskopy czyli przeglądarki stereoskopowe. Zwykle była to lekka kasetka z otworami na oczy i rączką do podtrzymywania. Wyróżnia się dwa typy stereoskopów ze względu na ich konstrukcję:
a/ Wheatstone'a, gdzie nałożenie połowicznych obrazów osiąga się za pomocą dwu luster nachylonych do siebie pod kątem prostym, a do otworów ocznych ok. 45 stopni. Zdjęcia umieszczano z lewej i prawej strony aparatu. /rys.1/
b/ Brewstera, znacznie bardziej rozpowszechniony, z dwoma soczewkami półpryzmatycznymi, w którym zdjęcia umieszcza się na wprost oczu. Na podstawie tego stereoskopu powstały następne, już coraz bardziej nowoczesne przeglądarki stereoskopowe./rys.2/
Z czasem stereoskopy udoskonalano dając możliwość regulacji ostrości na poszczególnych soczewkach (oczach), czy też odstępu soczewek (rozstaw oczu). Pierwszy stereoskop składany - "kieszonkowy" zaprezentowano i opatentowano w Filadelfii na początku 1853 roku.
Zdjęcia wykonywali wszyscy, zarówno zawodowcy, jak i amatorzy. Największe powodzenie miały stereofotografie krajoznawcze. Wielkim entuzjastą i propagatorem był znany fotograf Oliver W. Holmes, który w 1859 roku napisał artykuł "Stereoskop i stereofotografia", gdzie zachęcał czytelników do poznawania świata przez oglądanie stereozdjęć, a podczas podróży nierozstawania się z aparatem fotograficznym. Twierdził w nim, że "te same rzeczy, których malarz nie zauważy, albo przedstawi byle jak, fotograf utrwali dokładnie i właśnie to daje właściwy pogląd współczesnym". Nie napisał już o nas, czyli przyszłych, dla których te zdjęcia są niezastąpionym materiałem historycznym.
W Stanach Zjednoczonych, jak i w innych państwach, wielkie wydawnictwa wysyłały swoich reporterów do wszystkich znaczących i ciekawych miejsc świata w celu zrobienia stereofotografii. Wydawane w dużych nakładach rozchodziły się one później w niesamowitych wprost ilościach w wielu krajach. Przykładem takiego wydawnictwa może być Underwood & Underwood, /fot.3/ dla którego pracowało kilka innych firm wydawniczych i fotograficznych w USA, wydające oprócz liczącej kilkanaście tysięcy pozycji serii zdjęć z Ameryki, także serie ze wszystkich kontynentów (są tam nawet zdjęcia z Polski) czy Keystone View Company /fot.4/.
Nie tylko krajoznawstwo było tematem fotografii stereoskopowych - robiono też zdjęcia teatralne, sceny rodzajowe czy tak ongiś modne "żywe obrazy" /fot.5/ oraz służące do celów naukowych /fot.6/. I nie musiały wcale być na podłożu nieprzezroczystym. Robiono w tych czasach też przezrocza na podłożu szklanym lub papierowym, kolorowane /fot.7/.
A co u nas? Jeden z największych i najlepszych fotografów XIX wieku, a postać wielce malownicza, Jan Mieczkowski, który własny zakład w Warszawie otworzył w 1847 przedtem pracując w zakładzie K. Szczodrowskiego i jeżdżąc po kraju jako wędrowny dagerotypista, wykonał cykl stereoskopowych widoków Warszawy pracując nad tym przez ponad rok.
W Krakowie Walery Rzewuski wykonywał zdjęcia stereoskopowe widoków i zabytków Krakowa (robił je jednym aparatem przesuwając go na specjalnej deseczce), a w jesieni 1860 z wyjazdu na Podhale przywiózł zestaw stereofotografii z Zakopanego, Kościeliska i okolicy. Był to rok, w którym założył dopiero swój zakład! W tymże Krakowie w Archiwum Państwowym znajduje się zbiór kilkudziesięciu stereofotografii z powstałego w 1856 roku zakładu Walerego Maliszewskiego.
Są to tylko przykłady. Zajmujących się tą dziedziną fotografii było w Polsce wielu i to od samego początku. Także wśród amatorów. Na początku wieku wykonywał stereozdjęcia Eugeniusz Jaksa - Małachowski , a oprócz tego, że sam fotografował, miał bogaty zbiór ze swoich podróży - kilkaset zdjęć opisanych i numerowanych!
Tak było na początku. A później szał osłabł, ale stereofotografia nie zakończyła swej kariery.
Powstały fotoplastykony (w Polsce jeszcze teraz są czynne przynajmniej dwa), stereoskopowe zdjęcia lotnicze pozwoliły na sporządzanie dokładnych map, a w czasie drugiej wojny zaprzęgnięta została do niechlubnych działań propagandowych - Oberkommando der Wehrmacht wydało dla swoich żołnierzy cykle zdjęć stereoskopowych z poszczególnych frontów w albumie z dołączonym składanym stereoskopem (bardzo niskiej jakości).
Ale to już inna bajeczka.
W tekście:
rys.1 - stereoskop Wheatstone'a;
rys.2 - stereoskop Brewstera;
fot.3 - stereopara "Sortowanie surowych diamentów, Kimberley, Poł. Afryka" Underwood & Underwood, 1901 r.;
fot.4 - "Sfinks, Gizeh, Egipt" dla Keystone View Company fot. B.L. Singley, 1899 r.;
fot.5 - z serii rodzinnej "Nie możesz tak mówić do ojca!" dla Underwood & Underwood wyk. Strohmeyer & Wyman;
fot.6 - stereopara "Pełnia księżyca" dla Underwood & Underwood wyk. C. Bierstadt Niagara Falls -negatyw prof. H. Draper.
fot.7 - zdjęcie na podłożu przezroczystym (papier), kolorowane.

"Fotografia rzemieślnicza na Śląsku XIX/XX w." w Galerii "Ciasna" w Jastrzębiu (VI-VIII. 2000).
Historia fotografii rzemieślniczej na Górnym Śląsku jest bardzo mało znana. W wydawnictwach zajmujących się fotografią polską brak często najmniejszej wzmianki o istnieniu takowej na tym terenie. Powodem jest być może to, że zajmowali się tym rzemiosłem ludzie o niemieckich nazwiskach, co, do pewnego czasu, stanowiło pewne tabu dla piszących, a zwłaszcza wydających. O fotografii amatorskiej tym bardziej milczano zwłaszcza, że w okresie międzywojennym, w wystawach ogólnopolskich autorzy ze Śląska nie brali udziału.
Dopiero teraz pojawiają się znakomite, towarzyszące znaczącym wystawom, nieraz stanowiące ich katalogi, materiały dotyczące fotografów śląskich. Przykładem może być tegoroczna wystawa w Muzeum Miejskim w Chorzowie poświęcona fotografii rodziny Tschentscher z Królewskiej Huty - obecnie Chorzów ( ojciec Julius, synowie - Theodor i Heinrich ) z pięknym katalogiem opracowanym przez kustosza tegoż Muzeum Renatę Skoczek - Kulpa, czy też wcześniejsza, w 1998 roku, w Muzeum Miejskim w Zabrzu - Karla-Ludwiga Maxa Steckela -też z Chorzowa w opracowaniu Piotra Hnatyszyna i Bogusława Małuseckiego. Są to jednak wyjątki. Brak jest całościowego opracowania, a oprócz wyżej wspomnianych doskonałych fotografów istnieli przecież w tym czasie inni, też dobrzy, a niesłusznie zapomniani.
Na Śląsku bowiem tak, jak i w innych rejonach, już prawie bezpośrednio po wynalezieniu fotografii znaleźli się ludzie, którzy opanowali ten kunszt i uczynili z niego zawód starając się równocześnie być jak najlepsi nie tylko pod względem technicznym, ale też i artystycznym. Pierwsi fotografowie wędrowni pojawili się na ziemiach Śląska Górnego na początku lat pięćdziesiątych XIX wieku. Wiadomości o nich możemy odnaleźć w prasie, gdzie umieszczali swe reklamy podając czas i miejsce pobytu w danej miejscowości oraz swoje specjalności fotograficzne. Jedno z pierwszych takich ogłoszeń umieszczono w "Beuthener Kreisblatt" w czerwcu 1854 roku. Fotograf R. Liebsz zawiadamiał, że zatrzymawszy się w domu przy Rynku pod numerem 25 "poleca szanownej publiczności swe usługi i wykonuje codziennie bez względu na pogodę świetlno-papierowe obrazy po niskiej cenie". ( za: "Atelier fotograficzne rodziny Tschentscher w Królewskiej Hucie" Renaty Skoczek Kulpa w Zeszyty Chorzowskie t. 3 rok. 1998. ).
Nie był przecież jedyny. Fotografowie tacy jak on przemierzali kraj wożąc ze sobą całe atelier. A nie było to mało. Oprócz namiotu - ciemni musiał mieć ze sobą sprzęt, czyli aparat ważący kilkanaście kilogramów i statyw, zapas płyt szklanych, papierów fotograficznych i chemikaliów do sporządzania negatywów i pozytywów oraz niejednokrotnie cały zestaw teł ( różnego rodzaju draperie, parawany, aplikacje ) i akcesoriów, jak choćby specjalny przyrząd do podtrzymywania głowy i ramion fotografowanej osoby. Pamiętajmy też o tym, że w tych czasach format zdjęcia zależał od formatu negatywu szklanego ( kopiowanie stykowe ), przeto płyty negatywowe musiały być w przynajmniej dwu typowych rozmiarach - wizytowym i gabinetowym.
Zawód fotografa wędrownego wygasał wraz z powstawaniem zakładów fotograficznych we wszystkich większych miejscowościach, ale przez długi jeszcze czas fotografowie wyjeżdżali na prowincję pozostając tam przez czas potrzebny do sfotografowania wszystkich chętnych.
Wielu spośród działających na terenie Górnego Śląska fotografów ( i zakładów fotograficznych ) wartych jest osobnego omówienia. Wymagałoby to jednak olbrzymiej pracy polegającej na dotarciu do pozostałych po nich zdjęć będących jeszcze w posiadaniu różnych instytucji, jak np. muzeów, archiwów, czy też parafii oraz osób prywatnych, a także przekopania się przez tony prasy zwłaszcza niemieckojęzycznej z tamtych lat. Dlatego też jest to zadanie raczej dla muzealników i historyków niż dla najbardziej nawet zapalonych matorów.
A spośród wielu przykładem mogą być z Bytomia Carl Liebert, oprócz zakładu fotograficznego prowadzący też światłodrukarnię, który w 1872 roku zdobył nagrodę na wystawie w Poznaniu, czy też doskonały, choć nie wystawiający Rudolf Kessel.
Bardzo dobrą jakością zdjęć mogła się też pochwalić "Germania" we wszystkich swych oddziałach- w Bytomiu, Chorzowie, Katowicach i in.
W Gliwicach Carl Volkmann dbał nie tylko o jakość zdjęć, ale też i starał się je odpowiednio ozdobić, stąd zdjęcia z uroczystości takich, jak komunia czy konfirmacja miały bogate passe-partout wykonywane m.in. u Paula Leinerta w Dreźnie.
Chorzów oprócz tak znanych i już zaznaczonych wyżej fotografów jak Max Steckel i Tschentscherowie miał też inne liczące się zakłady fotograficzne np. Paul Hildebrandt, którego firma istniała nieprzerwanie od przełomu wieków do okupacji.
Na terenie Bielska, Rybnika, Wodzisławia i Jastrzębia działały zakłady rodziny Josepha Schreinzera nagradzanego na wystawach w Cieszynie (1880), Przemyślu (1882) i Bielsku (1892).
W Raciborzu Joseph Axmann szczycił się złotym medalem na wystawie w Wiedniu w 1904 r.
A tuż obok w Zagłębiu (zabór rosyjski) w Sosnowcu działały zakłady fotograficzne M. Arbus ( i Synowie ) z filiami w Będzinie, Częstochowie, Zawierciu, Nowo-Radomsku, Kutnie i Kole "zaszczyceni podarunkiem Jego Cesarskiej Wysokości Następcy Tronu Wielkiego Księcia Michała Aleksandrowicza".
I wielu, wielu innych z różnych miejscowości.
Na jastrzębskiej wystawie pokazano ok. 100 prac ze śląskich zakładów fotograficznych (po jednej z każdego ) od końca XIX wieku do lat dwudziestych naszego wieku znajdujących się w zbiorach galerii. Oprócz dużych miast, w których działało w tym czasie kilkanaście, a nieraz i kilkadziesiąt firm zaprezentowano też zakłady z małych miejscowości, gdzie istniał najwyżej jeden fotograf, albo tylko filia dużego zakładu z innego, nieraz odległego miasta. W większości zdjęcia pochodziły z Górnego Śląska i Zagłębia, ale dołączono też Śląsk Cieszyński, gdzie fotografia rzemieślnicza dobrze prosperowała, a cieszyńskie zakłady cieszyły się zasłużoną renomą w monarchii austrowęgierskiej. Fotografiom towarzyszyły stare mapy Śląska drukowane w miesięczniku "u nas" wydawanym przez GOK w Gorzycach.
Nie była to pierwsza tego typu wystawa w Jastrzębiu. Jastrzębski Klub Fotograficzny "Niezależni" już w 1974 zorganizował wystawę "Stara fotografia - wiek XIX" liczącą 288 zdjęć ze zbiorów prywatnych członków Klubu, a w latach późniejszych jeszcze kilkanaście wystaw dotyczących historii fotografii zarówno ogólnych jak i tematycznych na terenie miasta, a także w innych ośrodkach w Polsce.
Wszystkie te wystawy cieszyły się dużą popularnością ( także w mediach ) i ponadprzeciętną ilością odwiedzających. Miejmy nadzieję, że przyczyniły się też do uratowania przed zniszczeniem choćby kilku starych fotografii.
Jeżeli czas i Redakcja pozwolą chciałbym w późniejszym terminie przedstawić przynajmniej paru śląskich fotografów i zakładów z przełomu wieków i okresu międzywojennego.
Ilustracje :
fot.1 - Carl Liebert /Bytom - Beuthen/
fot.2 - Rudolf Kessel /Bytom - Beuthen/
fot.3 - Josef Schreinzer /Jastrzębie - Bad Königsdorf Jastrzemb/
fot.4 - M. Arbus i Synowie /Sosnowiec - Sosnowice i Bendzin (1905)/
fot.5 - Paul Hildebrandt /Chorzów - Königshütte/

Przy rogatce, we własnym namiocie...
Oznakowań fotografii, sygnatur autorskich można doszukać się już w czasach samych początków fotografii - na odwrotnej stronie płytki dagerotypu lub na passe- partout czy ramkach, w których były przechowywane. Znane są nalepki firmowe zakładu Karola Beyera z Warszawy na dagerotypach z lat 1845 - 50. Nie było to jednak zasadą także ze względu na unikalność i rzadkość dagerotypów. Dopiero wraz z rozpowszechnieniem się fotografii na podłożu papierowym oznakowania stały się czymś bardziej pospolitym. Do ok. 1860 roku miały postać przede wszystkim podpisu ( lub faksymile ) i pieczątki z adresem na odwrotnej stronie zdjęcia. Potem nastąpiło rozbudowanie o elementy graficzne aż do wspaniałych litograficznych rewersów kartonów firmowych zakładów fotograficznych. Można rozróżnić 4 typy oznakowań - podpis autora fotografii ( bardzo rzadko ), pieczątka firmowa, sucha pieczęć i drukowany rewers kartonu firmowego. Niejednokrotnie występowały one w połączeniu np. rewers + sucha pieczęć.
Oznakowanie zdjęć miało kilka podstawowych zadań:
a/ identyfikacyjne;
b/ informacyjne;
c/ reklamowe.
Ad. a/ Najprostsze to nazwisko autora, czy też nazwa firmy. Dochodził do tego adres, często tylko nazwa miejscowości.
Ad. b/ Tu należy wydzielić część adresową, gdzie podaje się oprócz dokładnego adresu także punkty orientacyjne ( przy rogatce we własnym namiocie /D. Klar - Kraków/, obok kasyna wojskowego /S. Balicer - Kraków/, naprzeciw centralnej stacyi elektrycznej /E. Jurkiewicz - Przemyśl/ ), plany miast, a nawet, przy firmach mających większy zasięg, mapki z oznaczeniem miejscowości, w których filie się znajdują ( J. Tyraspolski - Łódź, Warszawa, Petersburg, Odessa, Woroneż ). Do grupy tej można zaliczyć też litografie na których zamieszczony jest widok fasady budynku mieszczącego dany zakład fotograficzny. Często spotykane są informacje o autorze ( właścicielu firmy ) zdjęć ( długoletni były retuszer C.K. nadwornego zakładu /"Kordyan" - Kraków/, zaprzysiężony stały rzeczoznawca C.K. sądu krajowego /Leo Sprung - Kraków/ ) i specjalnościach firmy ( fotografia teatrów /J. Golcz - Warszawa/, ...dla fotografii w kolorach {wynalazek własny} /Jurkiewicz i Ska - Przemyśl/ ) oraz udogodnieniach dla klientów ( własny samochód do zamówień na prowincyę /Wł. J. Gargul - Bochnia/, kostyumy dla P. T. Publiczności do dyspozycyi /"Rembrandt" - Stanisławów/ ).
Ad. c/ Osobną grupą są napisy reklamowe. Dawni fotografowie znali dobrze wartość odpowiedniego przedstawienia siebie, swojego zakładu i umiejętności poprzez podanie dotychczasowych sukcesów. Na rewersach zdjęć spotykamy wyszczególnione dokładnie wszystkie nagrody na konkursach i wystawach fotograficznych niejednokrotnie z reprodukcją medali ( rzecz jasna z obydwu stron, bo ilość wzrasta tym samym ), dyplomy, nagrody rzeczowe i inne pochwały pochodzące od głów koronowanych i członków ich rodzin ( zaszczycony podarunkiem Jego Cesarskiej Wysokości Następcy Tronu Wielkiego Księcia Michała Aleksandrowicza /"Rembrandt" - Łódź, M. Arbus - Sosnowice/, ...J.C.M. Mikołaja II-go: złoty portcygar z herbem Państwa /C. Lindner - Warszawa/, pisma pochwalne Jego Ces. i Król. Mości Cesarza, ...Najd. Arcyks. Następcy Tronu /N. Lissa - Lwów/ ). Często spotykany tytuł nadwornego fotografa nie był zbyt trudny do uzyskania, gdyż wystarczyło, żeby na C. K. dwór przyjęto kilka zdjęć, albo fotografował się w zakładzie ktoś z rodziny Habsburgów, a autor ich już mógł tego tytułu używać.
Na pograniczu informacji i reklamy znajdują się "wiadomości handlowe", o tym, co jeszcze w zakładzie tym zamówić można. A najczęściej są to, oprócz wszelkiego typu zdjęć na różnych podłożach ( od szkła do kości słoniowej ) i każdej wielkości, tak, jak i dzisiaj, aparaty i inne przybory fotograficzne, ramy i passe - partout.
Wiele zakładów "malarsko - fotograficznych" oferowało też portrety według zdjęć: od pasteli do olejnych.
W swej części opisowej rewersy starych zdjęć są istną skarbnicą wiadomości dla ludzi interesujących się historią ( nie tylko ) fotografii. Po inseratach prasowych i, bardzo rzadko w tych czasach występujących, drukach reklamowych jest to najlepsze źródło informacji o okresie działalności zakładów fotograficznych, zmianach lokalu i właścicieli, a także o stopniu zaawansowania fotografii na danym terenie. Skorzystać wiele mogą nie tylko historycy fotografii, ale też i osoby zajmujące się historią architektury, stroju itp. ze względu na pojawiające się na odwrocie zdjęć widoki miast, ulic, a nawet wnętrz.
Przechodząc do samych litografii zdobiących rewersy zdjęć należy powiedzieć, że zasięg poszczególnych zakładów litograficznych na terenie Polski przed 1914 rokiem pokrywał się, co jest w pełni zrozumiałe, z obszarem zaborów. Wyjątkiem były zakłady litograficzne wiedeńskie, najbardziej podówczas cenione, których prace można spotkać nie tylko na ziemiach polskich należących do monarchii austrowęgierskiej, ale też i w pozostałych zaborach. Do najbardziej popularnych wiedeńskich litografów, z prac których korzystali nasi fotografowie, można zaliczyć następujących:
Sigm. Bondy (czasami sygnujący prace "Esbe") - Cieszyn, Kraków, Lwów, Przemyśl, Rzeszów, Tarnów, ale też Łódź i Warszawa;
K. Krziwanek (spotykany we wszystkich zaborach) - Bielsko, Brzeżany, Cieszyn, Gdańsk, Głubczyce, Jarosław, Kielce, Kołomyja, Kraków, Lwów, Piotrków, Przemyśl, Stanisławów, Tarnów, Włocławek, Złoczów, Żywiec;
Bernhard Wachtl - Bielsko, Bochnia, Brzeżany, Cieszyn, Chyrów, Horodenka, Kałusz, Kraków, Lwów, Nowy Sącz, Przemyśl, Rzeszów, Skoczów, Stanisławów, Stryj, Tarnopol, Tarnów.
Oczywiście Wiedeń nie miał monopolu na wykonywanie rewersów dla naszych fotografów. Także bogatą reprezentację miał Berlin, Drezno czy Frankfurt, a w Polsce przede wszystkim Warszawa. Tu wyróżniali się zwłaszcza M. Ellebrand, H. Kohn, Otton Fleck i mocno związana z Wiedniem firma Kühle, Miksche & Türk (tam występowała jako Kühle & Miksche), ale żadna z nich nie miała zasięgu ponadrozbiorowego (chociaż rewersy wykonane przez nie można znaleźć w Mińsku, Moskwie czy też Sewastopolu).
Zakłady fotograficzne często nie były wierne jednemu litografowi. Zmieniały ich z różnych powodów, a nieraz w tym samym okresie korzystały z litografii wykonywanych przez dwie firmy. Jednak można na podstawie autorstwa litografii na rewersie zdjęcia niejednokrotnie określić dość dokładnie czas jego powstania przez porównanie ze zdjęciami datowanymi. Przykładowo firma Karoli & Pusch w Warszawie w różnych okresach korzystała z litografii m. in. W. Hormann & Co. - Berlin; I. Skamoni (Szarl i Skamoni) - St. Petersburg; M. Ellebrand, H. Kohn, Kühle, Miksche i Türk - Warszawa, a Szymon Balicer w Krakowie rozpoczynał od używania rewersów firm Brunck F. Sohne z Norymbergi i Huth Gebruder z Drezna, aby potem pozostać wiernym firmom wiedeńskim: K. Krziwanek, Kühle & Miksche, E. Türkel, L.Türkel, B. Wachtl.
Pominąłem tutaj zupełnie sprawę wartości artystycznej tych rewersów, choćby dlatego, że secesja nadal wzbudza bardzo mieszane odczucia wśród oglądających. Niektórzy nazywają ją sztuką mieszczańską, żeby nie powiedzieć kiczem. Dla mnie te częściowo roznegliżowane muzy z aparatem fotograficznym w ręku czy też pyzate ( i w dodatku całkiem już gołe) amorki z malarską paletą są na odwrocie zdjęcia nobliwego mieszczanina albo przepięknej damy w kapeluszu przybranym piórami czymś po prostu wzruszającym.
P.S.
Zwracam się do Kolegów Fotografów z prośbą o udostępnienie posiadanych starych fotografii, prasy i literatury fotograficznej do 1939 roku, katalogów ( zarówno starych, jak i bieżących - z wystaw związanych z historią fotografii ). W grę wchodzi wypożyczenie, odkupienie, a nawet przyjęcie w darze. Mogą być też kserokopie.
I jeszcze jedno - jeśli macie swoje strony WWW w internecie to podajcie mi adresy do katalogu tworzonego na stronie Galerii "Ciasnej" (www.ciasna.jasnet.pl/ i www.ciasna.hg.pl) i Klubu "Niezależni" (www.niezalezni.jasnet.pl/ i www.niezalezni.hg.pl).

Zakład fotograficzny rodziny Tschentscherów w Chorzowie.

Od marca do maja 2000 w Muzeum w Chorzowie można było zobaczyć wystawę prezentującą najstarszy i najdłużej istniejący zakład fotograficzny w Chorzowie, a zarazem jeden z najstarszych na Górnym Śląsku. Wystawa ta była wielka i piękna - stare fotografie ze zbiorów chorzowskiego Muzeum oraz wypożyczone z innych placówek, a także od osób prywatnych, sprzęt fotograficzny z przełomu wieków ( w większości ze zbiorów p. Jadwigi Trochowej z Mysłowic ) i towarzyszący jej katalog autorstwa p. Renaty Skoczek - Kulpa ( kustosza Muzeum w Chorzowie ) stanowiący kompendium wiedzy o zakładzie Tschentscherów. Jako, że wystawy zobaczyć już nie można, a katalog trudno byłoby zdobyć pozwolę sobie w skrócie wielkim przedstawić dzieje tego zakładu.
Julius Tschentscher urodzony w 1819 roku Strzelinie na Dolnym Śląsku zamieszkał ok. roku 1841 wraz z żoną Teklą z domu Gajdetzka z Gliwic w Chorzowie ( ówczesna nazwa miasta Königshütte - Królewska Huta ). Wykonywał różne zawody -był agentem ubezpieczeniowym i prawdopodobnie fryzjerem. Kiedy i jak nauczył się fotografii nie wiemy. Chyba był samoukiem, gdyż w pobliżu nie było zakładu, w którym mógłby terminować. Na poważnie zajął się nią ok. 1858 - 59 roku. Pierwsza udokumentowana wiadomość o rozpoczęciu działalności w zawodzie fotografa pochodzi z roku 1871, w którym rozpoczął budowę zakładu w ogrodzie przy gospodzie Schalla przy Kronprinzenstrasse ( obecnie 3 Maja ). Był to drewniany budynek z czterema pomieszczeniami: dwie ciemnie, atelier do wykonywania zdjęć i pokój "biurowy" będący równocześnie przebieralnią. Atelier miało przeszklony dach spadzisty i duże okna w ścianie od północnej strony. Fotografowano wtedy przy świetle naturalnym, rozproszonym, a jego natężenie i kierunek regulowano przy pomocy zasłon umieszczonych wewnątrz atelier. Przy budowie następnych atelier zachowano tę samą zasadę oświetlenia. Ten zakład był jak na owe czasy ze wszech miar nowoczesny, nie zachowały się niestety żadne informacje o jego wyposażeniu i używanym sprzęcie. Sądząc po zachowanych zdjęciach nie mogły jednak odbiegać od ówczesnego standardu dla dobrych zakładów. Julius Tschentscher zajmował się przede wszystkim fotografią portretową, która stanowiła podstawowe źródło utrzymania rodziny. A nie była ona mała, gdyż miał 7 synów i dwie córki.
Około 1877 roku zakład zmienił siedzibę i mieścił się na przystosowanym poddaszu budynku przy Rynku. Atelier było duże - ponad 50 m2, natomiast nie było tam specjalnego pomieszczenia na ciemnię, prawdopodobnie po zasłonięciu okien pełniło tę rolę drugie. Lokal ten przejął po wędrownym fotografie angielskim Samuelu Langfier od którego odkupił też nie odebrane zdjęcia i klisze, a nawet przez krótki czas używał jego kartonów firmowych zaklejając nazwisko swoim. Wtedy też zaczął oferować swym klientom powiększenia, zwiększyła się także ilość rekwizytów i teł używanych przy portretowaniu. zakład ten był jedynym w latach 80-tych nie tylko w Królewskiej Hucie, ale i okolicy, wyróżniał się też znakomitą jakością zdjęć i nadążaniem za technicznymi "nowinkami". Nic więc dziwnego, że oprócz zleceń prywatnych otrzymywał je też od instytucji miejskich. Przykładem może być tableau upamiętniające uratowanie 43 górników zasypanych przez tydzień w kopalni "Deutschland" do którego wykonał 43 portrety ocalonych, 18 portretów ratowników i kierujących akcją oraz zdjęcie miejsca katastrofy - można je było zobaczyć na wystawie! Sam Tschentscher był cenionym obywatelem miasta, członkiem rady miejskiej od 1873 do 1890.
W 1891 nastąpiła następna przeprowadzka zakładu do nowego lokalu przy Tempelstrasse ( obecnie Powstańców ), gdzie całe drugie piętro zostało zaprojektowane jako atelier fotograficzne. W tym czasie oprócz Juliusa w zakładzie pracowali dwaj z jego synów Theodor i Heinrich, a przez pewien czas pomocnikiem jego był słynny fotograf górnośląski Max Steckel.
Julius Tschentscher zmarł w 1892 roku, a po jego śmierci zakład przejął syn Theodor, który znowu zmienił lokal i w 1897 roku przeniósł się do nowego budynku kupionego po drugiej stronie ulicy. Pomimo istniejącej już dużej konkurencji - w najbliższym sąsiedztwie zakład Steckela i kilka innych w mieście - prosperował znakomicie. Bogate wyposażenie zakładu składało się z wielu stylowych mebli, malowanych ekranów i p innych przedmiotów wykorzystywanych przy portretowaniu. Można je zobaczyć na zachowanych zdjęciach. Oprócz portretu specjalizował się w fotografii krajobrazu i architektury zwłaszcza przemysłowej, wydawał pocztówki, wykonywał też biżuterię z portretami. W roku 1899 zdobył I nagrodę na wystawie w Hamburgu, co oczywiście natychmiast na rewersach zdjęć zaznaczył. Był to okres największego rozkwitu firmy, która miała też w latach 1897 - 1918 filię w Mysłowicach. Theodorowi pomagał w pracy brat Heinrich, który powrócił w latach 20-tych z Niemiec, gdzie przez pewien czas prowadził własny zakład fotograficzny w Mannheim. Jednak lata dwudzieste to powolna utrata znaczenia firmy ze względu na konkurencję nowocześniejszych zakładów fotograficznych w Królewskiej Hucie, a także usytuowanie atelier na trzecim piętrze ( bez windy ) co było wprawdzie konieczne dla fotografowania przy świetle dziennym, ale nowe zakłady używające światła elektrycznego mieściły się na parterze lub pierwszym piętrze i nie zmuszały klientów do wspinaczki. Zakład mimo to istniał aż do 1929 roku, gdy zmarł Theodor 31.maja, a później kilka miesięcy prowadził go Heinrich, który zmarł niedługo po bracie, bo 7 stycznia 1930 r.
Opracowano na podstawie:
- Renata Skoczek - Kulpa "Atelier fotograficzne rodziny Tschentscher w Królewskiej Hucie" (Zeszyty Chorzowskie T.3. 1998)
- Renata Skoczek - Kulpa "Fotografowie dawnego Chorzowa - Zakład fotograficzny rodziny Tschentscher 1870-1930" (katalog wystawy Muzeum w Chorzowie marzec - maj 2000)
za wiedzą i zgodą Autorki, za co Jej serdecznie dziękuję - tym bardziej, że zebranie tych danych wymagało wieloletnich poszukiwań źródłowych.
Z ostatniej chwili!
Udało mi się kupić w antykwariacie zdjęcie wykonane w zakładzie Heinricha Tschentschera w Nysie (Neisse)! Teraz trzeba już tylko pogrzebać w starych dokumentach, żeby więcej o tym, nieznanym dotąd, epizodzie z życia rodziny Tschentscherów się dowiedzieć.

fot.1 i fot.2 zdjęcia, 3 rewers fimowy zdjęcia, fot.4 Heinrich Tschentscher - Neisse (1894 r.),5 rewers.

Jak to na wojence ładnie czyli słów kilka o początkach fotografii wojennej.

W swojej książce "Z historii fotografii wojennej" Henryk Latoś użył jako motta słów Edwarda Steichena: "Gdybyśmy byli w stanie sfotografować wojnę taką, jaka ona jest w rzeczywistości odstraszyłoby to wszystkich od prowadzenia wojen w przyszłości".
Naiwny idealizm to czy idealna naiwność?
Przecież, gdyby się nawet udało (a fotografia nie ujmie oddziaływania na inne zmysły prócz wzroku - wszak niemniej aktywny jest słuch i węch, nie mówiąc już o nieprzekazywalnych odczuciach osobistych uczestnika jak ból, strach, nienawiść), to kto za takie zdjęcia fotografowi zapłaci, kto opublikuje, a zwłaszcza - kto będzie chciał oglądać. Przecież, przy najbardziej drastycznych zdjęciach wystaw "World Press Photo" nie słyszy się rozmów o cierpieniu, ale komentarze na temat światła, barwy i kompozycji.
Dlatego pisząc o fotografii wojennej wolę zacytować Kipplinga: "Atoli było rzeczą ze wszech miar nieodzowną, żeby tam w Anglii poczciwi ludkowie mogli przy śniadaniu zabawiać się, niepokoić lub zaciekawiać wieścią, czy Gordon żyje, czy zginął, albo czy połowa wojsk angielskich została rozbita w puch na pustynnych piaskach" ("Światło, które zgasło"). Książka ta poświęcona jest wprawdzie nie fotoreporterowi, ale rysownikowi wojennemu, ale jest to tylko niewielki detal techniczny.
Sprawozdania z pól bitewnych były "od zawsze" bardzo pożądane przez tych, którzy pozostawali w domu. "Muzo, męża opiewaj...". Nasi musieli być dzielni, wrogowie okrutni, nasi dumni i zwycięscy, tamci pokonani i upokorzeni. Sama opowieść nie wystarczała, potrzebne były ilustracje. Dostępne wszystkim. Najpierw kute w kamieniu i malowane na ścianach pałaców i świątyń, a po wynalezieniu druku i gazet codziennych można już było, nawet z domu się nie ruszając, napawać glorią zwycięstw i cierpieć porażki.
Rzesza nieprzeliczona korespondentów wojennych była zawsze na miejscu - jedni pisali, drudzy rysowali, wszystko dla nas. Ginęli też dla nas.
Wynalazek fotografii wcale nie uprościł ich życia, wręcz przeciwnie - zamiast szkicownika i ołówka trzeba było dźwigać kilkanaście kilogramów sprzętu i materiałów, a w dodatku walczący nie chcieli nieruchomieć na te kilka sekund potrzebnych do zrobienia zdjęcia. Pierwsze, na szeroką skalę, działania fotoreporterów wojennych, obecnych na froncie, zaistniały podczas wojny krymskiej 1853 - 1856. Fotografowali tam zmagania bitewne nie byle jacy fotografowie, bo Karol Szathmary Papp i Roger Fenton. Powstała też już wtedy nowa specjalność fotografa wojskowego. Dowódcą jednostki fotograficznej został, jak to w wojsku, wyznaczony rozkazem, a nie mający dotychczas styczności z fotografią, kapitan John Hackett, jego pomocnikami dwaj kaprale - saperzy. Żeby jednak można było mieć także zdjęcia, a nie tylko jednostkę, zawarto sześciomiesięczną umowę z cywilnym fotografem Richardem Nicklinem.
Wśród pierwszych wojennych fotografów nie mogło zabraknąć Polaków. Za początek niektórzy uważają słynne zdjęcia pięciu poległych podczas manifestacji 27 lutego 1861 wykonane w zakładzie Beyera w Warszawie. Było to jednak zdjęcie bardziej polityczne niż wojenne, a w dodatku powstałe w atelier. Można wszakże przypuszczać, że wcześniej też robiono zdjęcia związane choćby z powstaniem krakowskim 1846 roku, brak na to dotychczas dowodów.
Z powstania styczniowego znane są zdjęcia wykonywane m.in. przez Walerego Rzewuskiego (też niestety w zakładzie) i ciągle prowadzone są spory, czy Rzewuski był i fotografował w obozie Langiewicza - byłby to pierwszy prawdziwy polski reportaż wojenny.
Pewne natomiast jest, że dwaj Polacy Karol Józef Migurski z Odessy i, krótko, Józef Kordysz z Kijowa - obaj fotografowie zawodowi - robili zdjęcia podczas wojny bałkańskiej od 1877 roku. Migurski dorobił się nawet (i natychmiast utracił aż do kompletnego bankructwa ) sporej fortuny na tych zdjęciach. Oczywiście nie byli tam sami. Mieli swoich pomocników, retuszerów, kopistów. Przy okazji fotografii wojennej zbierali też materiały do później wydawanych albumów robiąc "widoki i typy".
I Wojna Światowa, zwana wtedy Wielką Wojną, gdyż jeszcze następnej nie przewidywano, zbiegła się w czasie z rozkwitem fotografii, a zarówno technika jak i przystępność sprzętu i materiałów pozwoliły nie tylko fotografom zawodowym, ale i amatorom na dokumentowanie działań wszystkich armii. "Szybkostrzelne" i o niewielkich wymiarach aparaty i konfekcjonowany materiał negatywowy pozwalały na robienie zdjęć także podczas walk. Prasa ilustrowana, prawie całkowicie opanowana już przez fotografię, potrzebowała każdej ilości zdjęć reporterskich, propaganda wojskowa - podnoszących ducha, sztaby - rozpoznawczych (duża rola zwłaszcza zdjęć lotniczych), a żony i narzeczone pamiątkowych.
Zarówno oficjalne, jak i pamiątkowe zdjęcia nie mogły oddawać prawdy o wojnie. Żołnierz musiał być zadowolony z życia i mieć wyglancowane buty, sprzęt wojskowy też musiał błyszczeć czystością i nowoczesnością, jeńcy byli brudni i zarośnięci, a "nasi" ranni uśmiechnięci i dokładnie opatrzeni. Trzeba jeszcze dodać osobną grupę, a są to zdjęcia humorystyczne, wprost tryskające dowcipem koszarowym w celu zwiększenia dobrego nastroju wojaków.
Tyle w tym było prawdy o wojnie co na festiwalu w Kołobrzegu.
Byli jednak nieliczni fotografowie tak zawodowi, jak i ( a zwłaszcza? ) amatorzy, którzy oprócz zdjęć słusznych robili też prawdziwe. Ale tych zdjęć, w porównaniu z oficjalnymi, zachowało się niewiele. W większości są to autorzy anonimowi, żołnierze wrogich sobie armii, którym udało się zachować aparat i używać go.
Nieliczni przeżyli, nieliczni dalej zajmowali się fotografią, a tylko jednostki z tych zdjęć wykonanych na froncie zbudowały sobie sławę. Przykładem takim może być André Kertész, Węgier, wcielony do wojska w wieku 20 lat wraz ze swym aparatem marki Ica. Fotografował wszędzie - podczas walk, marszu i odpoczynku, a zwłaszcza w szpitalach polowych, lazaretach, w czym nie ma nic dziwnego, gdyż ,sam ranny, poznał dokładnie wojskową służbę zdrowia. Miał dużo szczęścia, nie tylko dlatego, że przeżył wojnę, ale przede wszystkim, że miał mądrego dowódcę, który na fotografię nie tylko zezwalał, ale nawet nosił się z zamiarem wydania po wojnie albumu z tymi zdjęciami. Niestety, większość zdjęć wojennych Kertésza uległa zniszczeniu lub zaginęła.
Z Polaków trudno jest wyróżnić kogoś specjalnie. Byli, walczyli i fotografowali we wszystkich armiach, po każdej stronie frontu. Ich zdjęcia ukazywały się w prasie, najczęściej nie były podpisane, jak większość ówczesnych fotografii prasowych. W domowych archiwach można jeszcze teraz odkryć nieznane zdjęcia amatorskie z I Wojny.
O jednym z takich amatorów - doktorze Niedzielskim z Sanoka - postaram się napisać później.
Korzystałem, a i innym to polecam, między innymi z "Z historii fotografii wojennej" Henryka Latosia i "Fotografowie nietypowi" Grażyny Pluteckiej i Juliusza Garzteckiego.
Repr.1 - Ćwiczenia z fechtunku - Grenadier-Regiment König Friedrich III (2 Schliesisches) Breslau 1907
fot. J. David - Levalois-Paris
Repr.2 - Na froncie w Salonikach; wypadek samochodowy w górach Macedonii - zdjęcie "oficjalne"
fot. Bufa
Repr.3 - Nasza kwatera
zdjęcie anonimowe
Repr.4 - Kawaller
zdjęcie anonimowe
Repr.5 - Czytelnia
zdjęcie anonimowe
Repr.6 - Przed obiadem
zdjęcie anonimowe
Repr.7 - Z wojny 1914- 1915. Zbiórka poległych Rosjan po walce pod Łowiczem - zdjęcie anonimowe

Kobiece ciało to nie jest grecka waza czyli początek aktu lub akt początku fotografii.

Już starożytni egipcjanie... Może jednak zacząć od początku.
Człowiek, a zwłaszcza mężczyzna, gołe ciało oglądał z przyjemnością od zawsze, a z jeszcze większą odkąd ciało to zaczęto zakrywać.
Oglądanie ( i korzystanie ) twórczej duszy nie wystarczało. Powstał więc pierwszy akt. Kiedy się to stało - nie wiadomo. Można sądzić, że wtedy, gdy człowiek spionizował się i uwolnił ręce. Najstarsze przedstawienia nagiego ciała znane są już z wykopalisk epoki kamiennej. Słynna Wenus z Willendorfu, jak na nasz gust stanowczo zbyt tęga, według uczonych ma być boginią płodności. Kto to wie? Może jest to rzeźba wykonana dla wodza szczepu łowców mamutów na obraz i podobieństwo jego ukochanej żony? Ciekawe, jakie honorarium dostał artysta?
Z upływem wieków malarze i rzeźbiarze tworzyli dzieła mniej lub bardziej roznegliżowane.
Zależało to od panujących obyczajów, religii i skłonności władców. Nawet jednak w najbardziej pruderyjnych czasach udawało się coś z nagości przemycić.
Fotografia miała nieszczęście narodzić się w epoce wiktoriańskiej, gdy panie chodziły odziane aż po same pięty. Jednak artyści tworzyli w tym czasie dzieła o tematyce religijnej i wzorujące się na sztuce antycznej, w których temat usprawiedliwiał goliznę. Fotografowie nie byli gorsi.
Fotografia, młodsza siostra malarstwa, stosowała kompozycje i układy naśladujące lub mające pierwowzór w obrazach i rzeźbach. Oprócz artystycznych i kulturowych uwarunkowań istniała też konkretna przyczyna statycznego pozowania modelek - długi czas naświetlania, w czasach dagerotypu osiągający nieraz i pół godziny. Łatwiej było więc zrobić leżącą Danae, czy Ledę z łabędziem (wypchanym) niż Dianę na polowaniu.
Najwcześniejsze, znane nam, akty fotograficzne N.P.Lerebours'a pochodzą z 1840 roku, czyli już w rok po oficjalnym wynalezieniu fotografii istnieli dagerotypiści tym tematem się zajmujący. Wczesne fotografie aktu nie były jednak tylko odwzorowaniem czy też namiastką malarstwa - miały też na malarstwo wpływ, gdyż stosowali je jako "podstawy" do obrazów nawet tak wielcy, jak Delacroix, który współpracował z panem Durien, też Eugene, prezesem Societe Français de Photographie.
Oprócz fotografów wielkich i znanych aktem zajmowała się cała rzesza pomniejszych, pozujących swe modelki na tle malowanych pięknie pejzaży i wnętrz, dodających niezbędne kolumienki, wazy i inne bibeloty. Zdjęcia te, już jako pocztówki, miały wielkie wzięcie wśród szerokiego grona (zwłaszcza panów). O pocztówkach może jednak kiedy indziej.
Wraz ze skracaniem się czasu wykonywania zdjęcia (czulsze materiały fotograficzne) modelki uzyskały większą swobodę, a równocześnie zaczęły tracić resztki okrywającej je odzieży oraz otaczające je przedmioty i usprawiedliwiające nagość fabuły.
Lata 80-te XIX wieku to już fotografia ruchu, także w akcie. Anglik Edward Muybridge przy pomocy kilkunastu sprzężonych aparatów fotograficznych rejestrował nie tylko etapy ruchu biegnącego konia, o czym pisze się we wszystkich podręcznikach fotografii, ale też poruszających się skąpo lub wcale nie przyodzianych niewiast. Czasy zmieniały się, zmieniały się też i dekoracje.
W "szalonych latach dwudziestych", wraz z fascynacją Dalekim Wschodem, doszły częste elementy orientalne, a nawet fotografowano już tylko ciało dla ciała. Nic w tym dziwnego skoro w teatrzykach i kabaretach występowały tancerki nawet bez strusiego pióra zastępującego listek figowy. Także znane artystki nie obawiały się pokazać nago - jeżeli tylko były odpowiednio zbudowane.
I tu pora zakończyć, bo zaczyna się już akt "współczesny", a ten temat pozostawiam innym.
Jeszcze tylko kilka słów o "sztuce użytkowej". Równolegle z aktem artystycznym powstawały też zdjęcia pornograficzne. Temat to wstydliwy i pomijany milczeniem, ale niejednokrotnie dzielny wojak z licznych frontów I Wojny Światowej w swym plecaku oprócz zdjęcia ukochanej nosił serię pocztówek erotycznych. Czasy to były zresztą takie, że nikogo nie szokowało, gdy zacny mieszczanin oprócz prawowitej żony miał też kochankę, a i do zamtuzów zachodził. Byle robił to dyskretnie.
Zachowało się niewiele takich zdjęć do naszych czasów i są wyjątkowo rzadko eksponowane publicznie. Stąd też mało kto widział te zdjęcia - można o nich czasem przeczytać w powieściach "z epoki".
A nasi przodkowie mieli bogatą wyobraźnię i wydawcy współczesnych pisemek mogliby ich zadziwić wyłącznie techniką - fotograficzną.
Reprodukcje:
1 ; 2 ; 3 ; 4 ; 5 - pocztówki fotograficzne z lat 1920-30
Kuszenie autor nieznany
7 Steglitz - Berlin 1904

O dwóch takich, co fotografowali.

Zawsze tak było, że oprócz wielkich, znanych fotografów istniało też znacznie więcej dobrych, bardzo dobrych, a może nawet i znakomitych nieznanych, robiących zdjęcia "dla siebie". Czasami, po latach, są odkrywane ich prace i zapaleni historycy fotografii odgrzebują spod pyłu dziejów ich żywot. Znakomitym przykładem jest Michał Greim fotograf zawodowy z Kamieńca Podolskiego i tytaniczna praca Juliusza Garzteckiego, który odtworzył życiorys tego Mistrza, odnalazł dokumenty, korespondencję i zdjęcia Greima, a potem napisał fascynującą książkę o nim "Mistrz zapomniany".
Ja chciałbym przedstawić dwóch fotografów ( zaznaczam, że nie uważam się w związku z tym za odkrywcę ).
Może nie wielkich, ale na pewno nieznanych. Nie zetknęli się, zupełnie inne były ich losy, ale łączyło ich kilka rzeczy - byli amatorami, to znaczy samoukami miłującymi fotografię, a także mieszkali we Wschodniej Galicji, niedaleko od siebie, bo ze Lwowa do Sanoka nie ma nawet 150 kilometrów.
Jednym z nich był mój Dziadek ze strony Matki Marian Weber ze Lwowa, drugim dr Kazimierz Niedzielski z Sanoka. Przewrotność Historii sprawiła, że po moim Dziadku pozostało mi niewiele zdjęć, gdyż większość z nich, jak i innych pamiątek rodzinnych, zaginęła lub została zniszczona podczas wysiedlenia Rodziców ze Lwowa w 1945 roku, a zdjęć zupełnie mi nieznanego dr Niedzielskiego - znalezionych na strychu, a przekazanych mi przez jednego ze spadkobierców, mam ok. 2000 nie licząc kilkunastu negatywów szklanych.
Po protekcji zacznę od Mariana Webera.
Urodził się 10.12.1880 we Lwowie. Od 14 roku życia organizował hufce koleżeńskie w gimnazjach lwowskich ( za co był z nich usuwany przez c. k. władze ). Uczył się też krótko w szkole kadeckiej, potem złożył egzamin dojrzałości i zaczął pracować w Magistracie Miejskim, następnie w austr. kolejach państwowych. W 1903 był jednym z założycieli Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół II, w 1911 zorganizował we Lwowie Towarzystwo "Strzelcy" oraz Chorągiew Lwowską "Drużyn Bartoszowych", której był komendantem do 1914 r. Aresztowany w Suchej za ukrywanie młodzieży polskiej przed mobilizacją do armii austriackiej.
W czasie Obrony Lwowa w 1918 r. brał udział w walkach zarówno w mieście, jak i pod Gródkiem Jagiellońskim. Wielokrotnie odznaczony m. in. "Krzyżem Walecznych" i "Krzyżem Obrony Lwowa".
W wolnej Polsce pracował jako urzędnik kolejowy do emerytury zajmując się pracą społeczną m. in. organizując letni wypoczynek dla ubogich dzieci. Zmarł tragicznie przed II wojną światową.
Fotografię uprawiał od dzieciństwa, najstarsze zachowane Jego zdjęcie pochodzi z 1903 roku.
Pomimo nadmiaru tuszy i nadmiaru zajęć, zwłaszcza już na emeryturze, wyjeżdżał często "w teren" z rodziną i aparatem.
Przede wszystkim zajmował się fotografią przyrodniczą i krajobrazową, dokumentował cerkwie małopolskie i życie ludności na terenach wschodniej Galicji, Pokucia i Huculszczyzny, ale tych zdjęć ostało się tylko kilka w jedynym albumie rodzinnym. Więcej jest, rzecz jasna, zdjęć rodziny i przyjaciół, a zwłaszcza żony - w tym bardzo dobre portrety.
O drugim z nich wiem bardzo niewiele. Zmobilizowany do armii austriackiej, w okresie I wojny pełnił funkcję sanitariusza. W 1916 roku przeniesiony do rezerwy. Po wojnie ukończył studia medyczne we Lwowie i pracował jako lekarz w Sanoku. Tam też miał prywatną praktykę i własny dom położony w centrum miasta. Zmarł w latach siedemdziesiątych.
Podczas służby w armii, jak można wnosić ze zdjęć, był na froncie wschodnim i na Bałkanach.
Przebywał także na południu Europy, w szpitalu wojskowym, prawdopodobnie jako rekonwalescent po doznanych ranach i stąd przedwczesne zwolnienie z wojska.
Fotografował bardzo dużo. Był rasowym reporterem. Wprawdzie brak jest zdjęć bezpośrednio z walk, ale fotografie z lazaretów polowych i ogólnie "tyłów" oddają znakomicie atmosferę tej, jeszcze trochę cywilizowanej, wojny. Po wojnie fotografował bardzo dużo. Był wszędzie, gdzie coś się działo ciekawego - od Targów Wschodnich we Lwowie po odpust w małym, prowincjonalnym miasteczku. Zachowały się też Jego zdjęcia z wycieczki na Bałkany i do Włoch.
Zdjęcia zarówno jednego, jak i drugiego amatora mogłyby stanowić doskonały materiał dokumentacyjny gdyby nie jeden drobiazg. Obaj nie mieli zwyczaju opisywać swoich zdjęć. Nikt też nie zadbał, żeby za Ich życia to uzupełnić. Bezpośredni potomkowie, którzy mogliby jeszcze pamiętać coś z opowiadań zmarli lub się rozproszyli, a pokolenia następne nic już nie wiedzą.
Stąd też prośba do wszystkich fotografujących - opisujcie zdjęcia! Nie jest ważne to, że są to zdjęcia pamiątkowe i wydaje się wam, że wszystko wiecie o osobach, miejscach i zdarzeniach i zawsze możecie o tym opowiedzieć. Nie jesteśmy wieczni, a kiedyś, za wiele lat, w czasach, gdy już nie będzie materialnych fotografii i ktoś znajdzie taki zabytek na papierze Kodaka czy Fuji z wycieczki do "X" w roku "X", w której uczestniczył "X" z rodziną? i fotografował nieistniejące już zabytki, zabraknie mu tego opisu i gotów będzie przekląć wasze prochy. A to jest niebezpieczne.
I druga prośba - jeżeli w domu znajdziecie stare fotografie i kogoś, kto jeszcze może o nich opowiedzieć - skorzystajcie z tego. Zróbcie notatki i to tak, żeby od tych zdjęć "nie uciekły" nigdy. To się komuś przyda. Gwarantuję.

Reprodukcje:
1/ Marian Weber - Portret córki - ok. 1935
2/ Marian Weber - Cerkiew w małopolsce - ok. 1920
3/ Marian Weber - Komańcza - 1937
4/ Kazimierz Niedzielski - austriaccy żołnierze - przed 1916
5/ Kazimierz Niedzielski - targ - okres międywojenny
6/ Kazimierz Niedzielski - przed odjazdem - okres międywojenny